แปมพร้า: ภูมิปัญญาจักสานสู่ฝักมีดพื้นบ้าน
ในบรรดาเครื่องใช้พื้นบ้านที่สะท้อนภูมิปัญญาในการดำรงชีวิต “แปมพร้า” ถือเป็นหัตถกรรมที่มีความสำคัญอย่างยิ่งในวิถีเกษตรกรรม โดยแหล่งข้อมูลทางวิชาการหลายแห่งได้ให้คำอธิบายถึงอัตลักษณ์และกระบวนการผลิตไว้ในทิศทางที่สอดคล้องกัน “แปมพร้า” หรือที่ในบางท้องถิ่นเรียกว่า “แปมผ้า” (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2553, น. 269; พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กาญจนาภิเษก, 2559; ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน), 2565) เป็นชื่อเรียกเครื่องจักสานพื้นบ้านที่ทำหน้าที่เป็น “ฝักมีด” หรือ “ปลอกมีด”
ถ่ายเมื่อ
28 ต.ค. 68
ถ่ายเมื่อ
28 ต.ค. 68
ถ่ายเมื่อ
28 ต.ค. 68
ถ่ายเมื่อ
28 ต.ค. 68
วัตถุประสงค์หลักของแปมพร้ามีความชัดเจนในทุกแหล่งข้อมูล นั่นคือการเป็นเครื่องสวมมีดเพื่อป้องกันอันตรายจากคมมีดขณะพกพา (ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน), 2565) โดยเฉพาะเมื่อต้องนำเครื่องมือมีคมอย่างมีดหรือพร้าติดตัวไปใช้งานในพื้นที่เกษตรกรรม เช่น ทำไร่ ทำนา หรือเมื่อต้องเดินทางเข้าป่าถางป่า (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2553, น. 269; พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กาญจนาภิเษก, 2559; สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏอุดรธานี, 2567)
แม้ว่าฝักมีดโดยทั่วไปอาจทำจากวัสดุหลากหลาย ทั้งไม้ หนัง หรือโลหะ แต่ “แปมพร้า” นั้นมีอัตลักษณ์ที่ชัดเจนในฐานะ “หัตถกรรมจักสาน” (สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏอุดรธานี, 2567; ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน), 2565) โดยวัสดุหลักที่ใช้คือ ผิวไผ่ หรือ หวาย
กระบวนการผลิตที่แหล่งข้อมูลส่วนใหญ่ (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2553; สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏอุดรธานี, 2567; ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน), 2565) อธิบายไว้ตรงกัน คือการนำวัสดุที่จักเป็นเส้นแบน (กว้างประมาณ 1 ซม. ยาวประมาณ 60 ซม.) มาวางเรียงขนานกันแล้ว “พับครึ่งทบ” (Folded in half) เพื่อสร้างเป็นช่องสำหรับสอดใบมีด ซึ่งเป็นเทคนิคที่เรียบง่ายแต่เปี่ยมไปด้วยประสิทธิภาพ
ความน่าสนใจของแปมพร้าอยู่ที่การเก็บรายละเอียดส่วนต่างๆ โดยหลายแหล่งข้อมูล (วิบูลย์ ลี้สุวรรณ, 2553; สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏอุดรธานี, 2567; ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน), 2565) ระบุตรงกันว่า ส่วนปลายของเส้นตอกหรือหวายที่เหลือจากการพับทบ จะถูกนำมาสานต่อให้ขยายออกเป็น “ส่วนปากที่ผายกว้าง” (Flared mouth) และมีการเสริมความแข็งแรงบริเวณขอบปากด้วยการสาน “ลายตาน”
นอกจากนี้ การถักยึดโครงสร้างถือเป็นอีกหนึ่งภูมิปัญญาสำคัญ วิบูลย์ ลี้สุวรรณ (2553), พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กาญจนาภิเษก (2559), และศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (2565) ต่างระบุถึงการใช้หวายเส้นเล็ก “ถักประกบ” หรือ “ถักขอบลำตัว” ทั้งด้านนอกและด้านใน เพื่อให้โครงสร้างทั้งหมดคงทนแข็งแรง
แปมพร้า คือ ผลผลิตจากภูมิปัญญาเครื่องจักสานที่ตอบสนองการใช้งานในชีวิตจริงได้อย่างสมบูรณ์ โดยมีโครงสร้างที่ผลิตขึ้นอย่างเรียบง่ายแต่แฝงไว้ด้วยเทคนิคการเสริมความแข็งแรงที่ผ่านการคิดค้นมาอย่างดี นี่คือมรดกทางวัฒนธรรมที่สะท้อนถึงการปรับตัวและการใช้ทรัพยากรธรรมชาติในวิถีเกษตรกรรมของไทยได้อย่างชาญฉลาด
นักศึกษาสามารถศึกษาเพิ่มเติมได้ที่นี่
อ้างอิงข้อมูลจาก:
พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กาญจนาภิเษก. (2559, มีนาคม). ชาติพันธุ์…วันละนิด ประจำเดือน มีนาคม 2559. https://www.finearts.go.th/museumkanjanaphisek/view/13047–ชาติพันธุ์—วันละนิด-ประจำเดือน-มีนาคม-๒๕๕๙
วิบูลย์ ลี้สุวรรณ. (2553). นามานุกรมเครื่องจักสาน. เมืองโบราณ.
ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน). (2565, 20 กันยายน). แปมพร้า. https://traditional-objects.sac.or.th/th/equipment-detail.php?ob_id=599
สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏอุดรธานี. (2567, 19 พฤษภาคม). แปมพร้า (งานจักสาน) OACH0101. https://culture.udru.ac.th/website/category/antiquities/page/7/
